Դատավորներին առաջարկվում է հրաժարական ներկայացնել
09.08.20191․ «Սահմանադրական դատարանի մասին» ՀՀ սահմանադրական օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծով առաջարկվում է 2019 թվականի օգոստոսի 1-ից մինչև հոկտեմբերի 31-ը հրաժարական ներկայացրած Սահմանադրական դատարանի դատավորի նկատմամբ, անկախ տարիքից, պահպանել իր հրաժարականի պահին ունեցած աշխատավարձը, դրա նկատմամբ սահմանված հավելավճարները և սոցիալական երաշխիքները, մինչև իր պաշտոնավարման տարիքը լրանալը` բացառությամբ նրա կողմից հանրային ծառայության անցնելու դեպքի։
Ի հիմնավորումն նշված առաջարկի՝ Արդարադատության նախարարությունը ներկայացնում է Հունգարիայի և Լեհաստանի փորձը, որտեղ համապատասխանաբար 2011-2012 և 2017-2018 թվականներին նախաձեռնվել է օրենսդրական փոփոխություններ դատավորների վաղ կենսաթոշակի անցնելու վերաբերյալ, մասնավորապես, Հունգարիայում 2011 թվականին ընդունված օրենքի համաձայն` դատավորների և դատախազների կենսաթոշակի անցնելու տարիքը 70-ից փոխվեց 62-ի (աստիճանաբար բարձրանալով մինչև 65)՝ նրանց 70-ի փոխարեն կենսաթոշակի ուղարկելով 62 (65)-ում: Իսկ Լեհաստանում ներկայացված օրենսդրական փոփոխությունը նախատեսում էր երկրի Գերագույն դատարանի դատավորների 40%-ի վաղ կենսաթոշակի անցնելը:
Ուշադրության է արժանի Արդարադատության նախարարության՝ որպես իր առաջարկի հիմնավորում ներկայացրած Հունգարիայի և Լեհաստանի փորձը, որոնք ներկայացվում են իբրև միջազգային լավագույն փորձ, այն պարագայում, երբ դրանք արդեն իսկ ձախողված և միջազգային կառույցների կողմից մերժված օրենսդրական նախաձեռնություններ են։ Այսպես․
Վենետիկի հանձնաժողովը 87-րդ լիակազմ նստաշրջանում (17–18 հունիսի 2011 թ․, CDLaD(2011)016) Հունգարիայի Հիմնական օրենքի վերաբերյալ հետևյալ եզրակացությունն է ներկայացրել․ «ինչպես նախատեսված է 26(2) հոդվածով, ընդհանուր կենսաթոշակային տարիքը կիրառելի է նաև դատավորների նկատմամբ։ Ընդունելով, որ դատավորի կենսաթոշակային տարիքի նվազեցումը (70-ից 62-ի) կազմում է դատական համակարգի բարեփոխումների մասը, Վենետիկի հանձնաժողովը այն համարում է խնդրահարույց՝ համադրելով դատավորների անկախության, կարգավիճակի և անփոփոխելիության սկզբունքների հետ (…)։ Այն չի կարող օգտագործվել որպես միջոց դադարեցնելու այն դատավորների լիազորությունները, որոնք ընտրվել կամ նշանակվել են նախկին Սահմանադրության կարգավորումների համաձայն»։
Հետագայում` № 33/2012 (VII 17) aB határozat 16 հուլիսի 2012 թ-ի Հունգարիայի Սահմանադրական դատարանի որոշմամբ, կենսաթոշակային տարիքի նվազեցումը ճանաչվեց հակասահմանադրական, ինչից հետո աշխատանքային դատարանների կողմից սկսվեց լիազորությունները դադարեցված դատավորների վերականգնումը իրենց պաշտոնում։ Իսկ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը Բական ընդդեմ Հունգարիայի գործով (գանգատ № 20261/12, 23 հունիսի 2016 թ.) ճանաչեց Հունգարիայի Գերագույն դատարանի նախկին նախագահ Անդրաշ Բակայի իրավունքների խախտումը Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի և 10-րդ հոդվածներով։
Լեհաստանի օրինակում ևս ԵՄ դատարանը վճռել է, որ Լեհաստանը խախտել է ԵՄ օրենսդրությունը՝ հարկադրելով դատավորներին անցնել վաղ կենսաթոշակի, ինչը հակասում է դատավորների անկախության երաշխիքը հանդիսացող անփոփոխելիության սկզբունքին։ Միայն ավելացնենք, որ Լեհաստանի նախագահ Անջեյ Դուդան 2018 թվականի դեկտեմբերին ստորագրել է օրենք, որով իրենց պաշտոններում վերականգնվել են այն դատավորները, որոնք հարկադրաբար վաղաժամկետ անցել էին կենսաթոշակի։
Արդարադատության նախարարության կողմից մատնանշվել է նաև Բելգիայի և Դանիայի փորձը, որտեղ դատավորներին որոշակի տարիքից սկսած իրավունք է վերապահվում անցնել կենսաթոշակի` մինչև պաշտոնավարման տարիքը լրանալը։ Այս պարագայում օրինակները որևէ աղերս չունեն առաջարկվող փոփոխության հետ հետևյալ հիմնավորումներով՝
ա․ առաջարկվող փոփոխությամբ դատավորները մինչև պաշտոնավարման տարիքը լրանալը անցնելու են ոչ թե կենսաթոշակի, այլ ստանալու են անաշխատ եկամուտներ, իսկ պաշտոնավարման տարիքը լրանալուց հետո միայն՝ կենսաթոշակ,
բ․ առաջարկվող փոփոխությունը վերաբերում է ոչ թե որոշակի տարիքից սկսած կենսաթոշակի անցնելու հնարավորությանը, այլ մինչև հոկտեմբերի 31-ը հրաժարական ներկայացրած բոլոր ՍԴ դատավորներին, այս համատեքստում ՍԴ դատավորներ Վահե Գրիգորյանը` 44, Արման Դիլանյանը` 45, Արևիկ Պետրոսյանը` 47, Հրայր Թովմասյանը` 49, Արայիկ Թունյանը 53 տարեկանից (սրանք առավել ցայտուն օրինակներն են) կարող են անցնել անաշխատ եկամուտներ ստանալուն մինչև պաշտոնավարման տարիքը լրանալը,
գ․ առաջարկվող փոփոխությունը ոչ թե հնարավորություն է դատավորներին ավելի վաղ կենսաթոշակի անցնելու, այլ գործարք․ հրաժարականի դիմաց ստանալ անաշխատ եկամուտներ,
դ․ առաջակվող փոփոխությունը, վերջիվերջո, վերաբերում է ոչ թե համընդհանուր բոլոր դատավորներին՝ նրանց հնարավորություն տալով ավելի վաղ անցնել հանգստի, ինչպես վերոնշյալ երկրներում է, այլ նպատակ է հետապնդում պարզապես ազատվել ՍԴ անցանկալի դատավորներից։
Բացի այդ` կարևոր է անդրադառնալ նաև Արդարադատության նախարարության ներկայացրած Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի ՋԻ ԲԻ-ն և այլք ընդդեմ Հունգարիայի գործով կայացված վճռին, որտեղ Դատարանն ընդգծել է, որ «այն դատավորների մասով, ովքեր կամավոր դիմում են ներկայացրել օրենքով նախատեսված ժամկետը վրա հասնելուց առաջ, պետությունը խախտում թույլ չի տվել, քանի որ. «(…) պետությունը չի խաղացել ակտիվ կամ ապօրինի դեր` դիմումատուներին իրենց կամքին հակառակ կենսաթոշակի ուղարկելու հարցում»։
Նշված մեջբերումից ակնհայտ է, որ խախտում առկա չէ միայն այն դեպքում, եթե դիմումները կամավոր են ներկայացվել, ինչը ենթադրում է, որ պետությունը ակտիվ կամ ապօրինի դեր չի խաղացել, այսինքն՝ դիմումը պետք է բացառապես հիմնված լինի դատավորի ազատ կամարտահայտության վրա։ Այս համատեքստում, անգամ եթե մինչև հոկտեմբերի 31-ը որևէ ՍԴ դատավոր հրաժարականի դիմում ներկայացնի, ապա այն չի կարող համարվել ազատ կամարտահայտություն, քանի որ պետությունը արդեն իսկ խաղացել է ակտիվ դեր, մասնավորապես՝
ա) ամիսներ շարունակ կեղծ օրակարգ է մտցվել Սահմանադրական դատարանի ճգնաժամի վերաբերյալ Սահմանադրական դատարանի դատավոր-անդամ բառախաղի համատեքստում Սահմանադրական դատարանի անդամների լիազորությունները դադարեցնելու նպատակով,
բ) ամիսներ շարունակ օրենսդիր և գործադիր իշխանության ներկայացուցիչների կողմից պրոպագանդվում է ՍԴ որոշ դատավորների անցանկալի լինելու վերաբերյալ,
գ) Կառավարության կողմից նախաձեռնված օրենսդրական փոփոխությամբ ուղղակիորեն առաջարկվում է ՍԴ դատավորներին ներկայացնել հրաժարական անաշխատ եկամուտներ ստանալու դիմաց,
դ) ՍԴ դատավորների հրաժարականի դիմում ներկայացնելու ցանկությունը և նախաձեռնությունը պատկանում է ոչ թե ՍԴ դատավորներին, այլ Կառավարությանը։
Վերոգրյալ փաստերի պայմաններում այլևս խոսք լինել չի կարող դիմում ներկայացնելու` դատավորների կամավորության կամ ազատ կամարտահայտման մասին, ինչի պատճառով առաջարկվող փոփոխությունը հակասում է նաև Արդարադատության նախարարության մատնանշած Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի վճռին։
Քննարկելով առաջարկվող փոփոխությունը միջազգային չափանիշներին համապատասխանության շրջանակում` հարկ է մեջբերել խնդրո առարկայի վերաբերյալ միջազգային փաստաթղթերով սահմանված որոշ ստանդարտներ։ Այսպես․
Նույն Արդարադատության նախարարության մեջբերած Եվրոպայի խորհրդի նախարարների կոմիտեի 2010 թ-ի նոյեմբերի 17-ի CM/Rec(2010)12 հանձնարարականի 49-րդ կետում ընդգծվել է, որ. «Անփոփոխելիությունը և պաշտոնի պահպանման երաշխիքը դատավորների անկախության առանցքային տարրերից են, դատավորին պետք է երաշխավորեն պաշտոնավարման ժամկետը մինչև կենսաթոշակային տարիքի լրանալը, եթե այդպիսին հաստատված է»։ Իսկ ահա 50-րդ կետում նշվում է հետևյալը․ «Դատավորների պաշտոնավարման ժամկետները պետք է սահմանվեն օրենքով։ Մշտական նշանակումը պետք է դադարեցվի միայն օրենքով սահմանված կարգապահական և քրեական նորմերի լուրջ խախտումների դեպքում, կամ եթե դատավորը այլևս չի կարող իրականացնել դատական գործառույթները։ Վաղաժամկետ դադարեցումը հնարավոր է միայն շահագրգիռ դատավորի խնդրանքով կամ բժշկական հիմունքներով»։
ՄԱԿ-ի Գլխավոր վեհաժողովի 1985 թ-ի նոյեմբերի 29-ի և դեկտեմբերի 13-ի №№ 40/32 և 40/146 բանաձևերով նշվում է, որ․ «Նշանակված կամ ընտրված դատավորների պաշտոնավարման ժամկետը երաշխավորված է մինչև պարտադիր կենսաթոշակային տարիքի լրանալը կամ լիազորությունների ժամկետի լրանալը, եթե այդպիսին սահմանված է։ Դատավորները կարող են ժամանակավորապես հեռացվել պաշտոնից կամ դադարեցվել նրանց լիազորությունները միայն իրենց պարտականությունների կատարման անկարողության կամ իրենց պաշտոնին ոչ հարիր վարքագիծ դրսևորելու պատճառով»։
ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների կոմիտեն 2007 թվականի օգոստոսի 23-ին Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրի 14-րդ հոդվածի վերաբերյալ № 32 ընդհանուր կարգի նկատառումներում նշում է հետևյալը․ «14-րդ հոդվածի 1-ին կետով նախատեսված` դատարանի անկողմնակալության, անկախության և կոմպետենտության պահանջները բացարձակ իրավունք են, որոնք չեն կարող ենթարկվել որևէ նահանջի։ Անկախության պահանջը մասնավորապես վերաբերում է դատավորների նշանակման կարգին և պայմաններին և անփոփոխելիության երաշխիքներին մինչև օրենքով սահմանված պաշտոնավարման տարիքը կամ լիազորությունների դադարեցման ժամկետը լրանալը, եթե այդպիսի ժամկետներ նախատեսված են(․․․)։ Դատավորների լիազորությունները կարող են դադարեցվել միայն ոչ պատշաճ վարքագծի կամ ոչ կոմպետենտության լուրջ պատճառների առկայության դեպքում»։
1998 թվականի հուլիսի 8-10 դատավորի կարգավիճակի վերաբերյալ եվրոպական խարտիայում նշվում է, որ «7․1․ Դատավորը վերջնականապես դադարեցնում է իր լիազորությունները հրաժարականի, բժշկական փորձաքննությամբ հաստատված ֆիզիկական անկարողության, կենսաթոշակային տարիքի լրանալու, օրենքով սահմանված պաշտոնավարման ժամկետի լրանալու կամ 5․1 կետով սահմանված ընթացակարգի դեպքերում»։
Վենետիկի հանձնաժողովը 99-րդ լիակազմ նստաշրջանում (13–14 հունիսի 2014 թ․, CDL-aD(2014)021) Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգրքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու օրենքի նախագծով առաջարկվող անորոշ ժամկետով նշանակված դատարանների նախագահների լիազորությունները դադարեցնելու մասով նշում է հետևյալը․ «Օրենքի փոփոխությամբ առաջարկվող դատարանների նախագահների լիազորությունների դադարեցումը, որոնք նշանակված են անորոշ ժամկետով, առաջացնում է որոշակի մտահոգություններ։ Նոր կանոնի հետադարձ ներգործունեությունը խնդրահարույց է ամբողջությամբ։ Եթե այն շոշափում է օրենքով նախատեսված իրավունք կամ օրինական ակնկալիքներ, որոնք առկա էին մինչև փոփոխությունների ուժի մեջ մտնելը, ապա պետք է լինեն անհետաձգելի պատճառներ այդպիսի փոփոխությունը արդարացնելու համար (…)։ Կարելի է պնդել, որ դատարանների նախագահներն ունեին օրինական ակնկալիք առ այն, որ իրենց նշանակումները չեն դադարեցվի մինչև կենսաթոշակային տարիքը լրանալը։ Այդպիսի ակնկալիք կարող է հետևել Դատական օրենսգրքի 4-րդ (Դատարանների նախագահները դատավորներ են) և 14․2-րդ (դատավորները պաշտոնավարում են մինչև 65 տարեկանը) հոդվածներից (…)։ Վենետիկի հանձնաժողովը ընդգծում է, որ եթե չեն կարող բերվել անհաղթահարելի պատճառներ, ապա իրավական որոշակիության սկզբունքը օրինական ակնկալիքների, դատական մարմինների անկախության և արդյունավետ արդարադատության իրականացման պաշտպանության սկզբունքների հետ միասին պահանջում են շատ ավելի երկարատև ժամանակ դատարանների նախագահներին իրենց պաշտոններից հեռացնելու համար»։
Դատավորների միջազգային միության կողմից 1999 թվականի նոյեմբերի 17-ին ընդունվել է Դատավորների համընդհանուր խարտիան, որի 8-րդ հոդվածում ամրագրվել է հետևյալը․ «Դատավորը կարող է տեղափոխվել, ժամանակավորապես հեռացվել պաշտոնից կամ լիազորությունները դադարեցվել միայն օրենքով նախատեսված դեպքերում և միայն որոշմամբ, որն ընդունվել է պատշաճ կարգապահական ընթացակարգերով։ Դատավորը պետք է նշանակվի ցմահ կամ այնպիսի ժամանակահատվածով կամ այնպիսի պայմաններով, որով դատական իշխանության անկախությունը չի կարող ենթարկվել վտանգի։ Դատավորի պարտադիր կենսաթոշակային տարիքի ցանկացած փոփոխություն չպետք է ունենա հետադարձ ուժ»։
Վերոգրյալ միջազգային փաստաթղթերի հիման վրա համապատասխանաբար եզրակացնում ենք, որ՝
1․ Դատավորների լիազորությունները կարող են դադարեցվել միայն օրենքով սահմանված կարգապահական և քրեական նորմերի լուրջ խախտումների դեպքում, կամ եթե դատավորը այլևս չի կարող իրականացնել դատական գործառույթները,
2․ դատավորի լիազորությունները կարող են դադարեցվել շահագրգիռ դատավորի խնդրանքով կամ բժշկական հիմունքներով, եթե պետությունը չի խաղացել ակտիվ կամ ապօրինի դեր դիմումատուներին իրենց կամքին հակառակ կենսաթոշակի ուղարկելու հարցում,
3․ Դատավորի պարտադիր կենսաթոշակային տարիքի ցանկացած փոփոխություն չպետք է ունենա հետադարձ ուժ,
4․ Ցանկացած Սահմանադրական կամ օրենսդրական փոփոխություն, որով սահմանվում է դատարանակազմության նոր մոդել, ինքնին չի կարող ունենալ հետադարձ ուժ և խախտել դատավորների անփոփոխելիության սկզբունքը։
Ուստի Արդարադատության նախարարության հռչակած 2015 թվականի սահմանադրական փոփոխություններով ամրագրված՝ Սահմանադրական դատարանի կազմավորման մոդելը կյանքի կոչելու նպատակը չի կարող լինել իրավաչափ գործող դատավորների լիազորությունները վաղաժամ դադարեցնելու համար, այն ուղղակիորեն հակասում է վերոգրյալ միջազգային չափանիշներով սահմանված դատավորների անփոփոխելիության, անկախության, օրինական ակնկալիքների պաշտպանության, անձի վիճակը վատթարացնող օրենքի հետադարձ ուժի կիրառման արգելքի սահմանադրական սկզբունքներին, ուստի առաջարկում ենք հանել առաջարկվող սույն փոփոխությունը։
2․ «Սահմանադրական դատարանի մասին» ՀՀ սահմանադրական օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծով առաջարկվում է, որ Սահմանադրական դատարանի դատավորի նկատմամբ ոչ իր լիազորությունների իրականացման կապակցությամբ քրեական հետապնդում հարուցելու կամ նրան ազատությունից զրկելու դեպքում դատավորի լիազորությունները կասեցվում են մինչև քրեական գործով վարույթի ավարտը։ Նշված փոփոխությունից բխում է, որ Սահմանադրական դատարանի դատավորների դեմ ներկայացված հաղորդման առիթով հարուցված քրեական հետապնդմանը զուգահեռ կասեցվելու են Սահմանադրական դատարանի դատավորի լիազորությունները առանց որևէ պատշաճ ընթացակարգի, որով վտանգի տակ է դրվելու Սահմանադրական դատարանի բնականոն գործունեությունը։ Հարկ է նշել, որ «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծով պահպանվել է դատավորի լիազորությունները կասեցնելու Բարձրագույն դատական խորհրդի իրավասությունը դատավորի նկատմամբ քրեական հետապնդում հարուցելու կամ նրան ազատությունից զրկելու կապակցությամբ։ Այս համատեքստում անհասկանալի է, թե ինչու՞ է Սահմանադրական դատարանի դատավորների դեպքում վերջիններիս լիազորությունները իրականացնելու և Սահմանադրական դատարանի բնականոն գործունեությունը ապահովելու իրավական երաշխիքները վերացվել։ Միջազգային չափանիշների համաձայն՝ դատավորի նկատմամբ կարող է հարուցվել քրեական հետապնդում, եթե երաշխավորված է դատավորի անկախության նկատմամբ ներգործության բացակայությունը և քրեական պատասխանատվության ենթարկելու պատշաճ հիմքերի բացակայության դեպքում առկա են իրավական ընթացակարգեր քրեական հետապնդումը կանխելու կամ դադարեցնելու համար դատավորի գործառույթների իրականացման շարունակականությունը ապահովելու նպատակով։ Այսպես․
1999 թվականի նոյեմբերի 17-ին Դատավորների միջազգային միության կողմից ընդունված Դատավորների համընդհանուր խարտիայի 10-րդ հոդվածով սահմանվում է հետևյալը․ «Դատավորի նկատմամբ քաղաքացիական կամ քրեական վարույթներն այն երկրներում, որտեղ այն թույլատրված է, կարող են կիրառվել այն դեպքում, եթե երաշխավորված է դատավորի անկախության նկատմամբ ներգործության բացակայությունը»: Եվրոպայի խորհրդի նախարարների կոմիտեի համար 2002 թվականի նոյեմբերի 19-ին ընդունված եվրոպական դատավորների խորհրդի եզրակացությունը դատավորների մասնագիտական վարքագծի սկզբունքների և կանոնների վերաբերյալ, մասնավորապես պաշտոնի հետ անհամատեղելի էթիկական նորմերը և անկողմնակալությունը, որի 54-րդ կետում նշված է․ «Դատական ակտից դժգոհ կողմի նախաձեռնությամբ դատավորների դեմ հարուցվող քրեական հետապնդումները դարձել են տարածված երևույթ եվրոպական որոշ երկրներում։ Եվրոպական դատավորների խորհրդատվական խորհուրդը կարծում է, որ այն երկրներում, որտեղ ցանկացած անձ կարող է պահանջել հարուցել քրեական հետապնդում, պետք է լինի այդպիսի քրեական հետապնդումը կամ դատական քննությունը կանխելու կամ դադարեցնելու մեխանիզմ, որպեսզի դատավորի կողմից հնարավոր լինի իրականացնել իր գործառույթները այն դեպքերում, եթե բացակայում են պատշաճ հիմքեր դատավորին քրեական պատասխանատվության ենթարկելու համար»։
Այսպիսով` գտնում ենք, որ առաջարկվող այս փոփոխությունը ինքնին խախտում է միջազգային փաստաթղթերով ու սկզբունքներով սահմանված դատավորի անկախության և Սահմանադրական դատարանի բնականոն գործունեության ապահովման իրավական երաշխիքները, ուստի առաջարկում ենք Սահմանադրական դատարանի դատավորի նկատմամբ ոչ իր լիազորությունների իրականացման կապակցությամբ քրեական հետապնդում հարուցելու դեպքում վերջինիս լիազորությունների կասեցման իրավասությունը վերապահել Սահմանադրական դատարանին։
3․ «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 97-րդ հոդվածում և «Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի մասին» ՀՀ օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծով 10-րդ հոդվածում առաջարկվում է դատավորներին և Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի անդամներին ներկայացվող պահանջների նվազեցում, ինչը բնականաբար չի նպաստում նշված բնագավառները պրոֆեսիոնալ կադրերով համալրելուն և հնարավորություն է ստեղծում հանրային ծառայության կարևորագույն պաշտոնները համալրել մասնագիտական հետագիծ չունեցող անձանցով, ուստի առաջարկում ենք պահպանել գործող չափանիշները։
4․ «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքի 77-րդ հոդվածի 4-րդ և 7-րդ մասերով առաջարկվում է Էթիկայի և կարգապահական հարցերի հանձնաժողովում ընդգրկել հասարակական կազմակերպություններից երկու ներկայացուցիչ, որոնց ընտրության կարգը չի համապատասխանում արդարության և թափանցիկության սկզբունքներին հետևյալ պատճառներով՝
ա) առաջարկվող փոփոխությամբ նշվում է, որ հասարակական կազմակերպություններից ներկայացուցիչներ ընտրվում են մրցույթով, սակայն մրցույթի վերաբերյալ որևէ կարգ գոյություն չունի օրենքով։ Դրա փոխարեն ընտրության բացարձակ հայեցողությունը վերապահված է Բարձրագույն դատական խորհրդին, որով մրցույթը դառնում է ձևական։
բ) Մրցույթին մասնակցելու իրավունք վերապահող չափանիշները սահմանված են միայն հասարակական կազմակերպությունների վերաբերյալ՝ վերջիններիս թույլ տալով առաջադրել ցանկացած թեկնածու։ Գտնում ենք, որ առաջարկվող փոփոխությամբ սահմանված չափանիշները նախևառաջ պետք է վերաբերեն ոչ թե հասարակական կազմակերպություններին, այլ նրանց առաջադրած թեկնածուներին, եթե նպատակ կա Էթիկայի և կարգապահական հարցերի հանձնաժողովը համալրել պրոֆեսիոնալ անդամներով։ Առաջարկվող փոփոխությամբ սահմանված չափանիշների ուսումնասիրությունը տպավորություն է ստեղծում, որ այն պարզապես ուղղված է ցանկալի հասարակական կազմակերպություններից ներկայացուցիչներ ունենալուն՝ անկախ վերջիններիս առաջադրած թեկնածուների ձեռնհասության աստիճանից։
Վերոգրյալի հիման վրա առաջարկում ենք սահմանել թափանցիկության, արդարության սկզբունքներին համապատասխանող մրցութային կարգ և չափանիշները սահմանել ոչ թե հասարակական կազմակերպությունների, այլ նրանց առաջադրած թեկնածուների նկատմամբ»:
5․ «Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի մասին» ՀՀ օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծով 25-րդ հոդվածում առաջարկվում է լրացնել 9․1 և 9․2-րդ հոդվածներով հետևյալ բովանդակությամբ՝
«9.1. Եթե սույն հոդվածի 9-րդ մասով նախատեսված հայտարարատուն դատավորն է, ապա Հանձնաժողովը նյութերը գլխավոր դատախազություն ուղարկելուն զուգահեռ հարուցում է կարգապահական վարույթ։ Վարույթի ընթացքում ձեռք բերված նյութերը դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու միջնորդության հետ միասին ներկայացվում են Բարձրագույն դատական խորհուրդ»,
«9.2. Եթե սույն հոդվածի 9-րդ մասով նախատեսված հայտարարատուն Սահմանադրական դատարանի դատավորն է, ապա Հանձնաժողովը նյութերն ուղարկում է Սահմանադրական դատարան՝ դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ հարցի քննարկման առաջարկությամբ»:
Վերոգրյալից ելնելով՝ «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծով 69-րդ հոդվածի 1-ին մասը առաջարկվում է լրացնել դատավորի վարքագծի երկու ընդհանուր կանոններով հետևյալ բովանդակությամբ՝
15) «ներկայացնել գույքի, եկամուտների և շահերի հայտարարագիր «Հանրային ծառայության մասին» օրենքով նախատեսված պահանջների պահպանմամբ»,
16) «Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի մասին» օրենքով նախատեսված կարգով Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովին (այսուհետ՝ Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողով) ներկայացնել գույքի փոփոխությունը հիմնավորող պատշաճ նյութեր»:
Վերոգրյալ փոփոխությունները մտահոգիչ են հետևյալ պատճառներով՝
ա) հասկանալի չէ, թե ինչ առնչություն ունի «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքի 69-րդ հոդվածում լրացվող 15 և 16-րդ կետերը դատավորի վարքագծի ընդհանուր կանոնների հետ, երբ դրանցով ներկայացված գործառույթները բխում են ոչ թե դատավորի մասնագիտական գործունեությունից, այլ հանրային ծառայողի ընդհանուր պարտականություններից։
բ) խտրական վերաբերմունք է դրսևորվում դատավորների նկատմամբ․ փաստորեն հանրային ծառայողներից միայն դատավորների դեպքում է, որ եթե սահմանված ժամկետում պարզաբանում կամ լրացուցիչ նյութեր չի տրամադրվում, կամ դրանք առկա կասկածները փարատելու համար բավարար չեն լինում, ապա հարուցվում է կարգապահական վարույթ։ Այլ հանրային ծառայողների դեպքում այն կարգապահական վարույթ հարուցելու հիմք չէ։
գ) «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքի 69-րդ հոդվածում լրացվող 16-րդ կետից բխում է, որ դատավորը կարող է սահմանված ժամկետում տրամադրել պարզաբանում կամ լրացուցիչ նյութեր, սակայն եթե Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի սուբյեկտիվ գնահատման արդյունքում այն համարվի ոչ բավարար կասկածները փարատելու համար, ապա կամայականորեն դատավորի նկատմամբ կարող է հարուցվել կարգապահական վարույթ։ Ընդ որում սահմանված ժամկետում պարզաբանում կամ լրացուցիչ նյութեր չտրամադրելու, կամ դրանք առկա կասկածները փարատելու համար բավարար չլինելու հիմքով կարգապահական վարույթ հարուցելիս այլևս էական չէ հանցակազմ առկա է, թե ոչ։
դ) «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքի 69-րդ հոդվածում լրացվող 15-րդ կետով կարգապահական վարույթ հարուցվում է նաև «Հանրային ծառայության մասին» օրենքով նախատեսված գույքի, եկամուտների և շահերի հայտարարագիր ներկայացնելու ցանկացած պահանջի խախտման դեպքում,
ե) Ներկայացված գ և դ կետերով նախատեսված խախտումները համարվում են էական կարգապահական խախտում, որի դեպքում կարող են դադարեցվել դատավորի լիազորությունները։
զ) Հասկանալի չէ, թե ինչու են «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքի 69-րդ հոդվածում լրացվող 15-րդ և 16-րդ կետերը համարվում էական կարգապահական խախտում, երբ դրանց համար վարչական պատասխանատվությունը սահմանափակվում է մեծամասամբ նախազգուշացումով։ Հստակեցված չեն, թե 15-րդ և 16-րդ կետերի ո՞ր խախտումների դեպքում կարող են դադարեցվել դատավորի լիազորությունները։
Վերոգրյալի հիման վրա առաջարկում ենք հանել առաջարկվող փոփոխությունները և նշված դեպքերով հնարավոր խախտումների դեպքում գործը քննել միայն վարչական կամ քրեական վարույթների շրջանակում։
6․ «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքի 145-րդ հոդվածը առաջարկվում է լրացնել 1․1․-րդ մասով, համաձայն որի՝ դատավորի նկատմամբ կարգապահական վարույթ հարուցելու իրավասություն է ունենալու Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովը «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքի 69-րդ հոդվածում լրացվող 15-րդ և 16-րդ կետերով նախատեսված վարքագծի կանոնների խախտման առնչությամբ, ինչը խնդրահարույց է հետևյալ պատճառներով՝
ա) առաջարկվող 15-րդ և 16-րդ կետերը չեն կարող համարվել դատավորի վարքագծի ընդհանուր կանոններ, քանի որ դրանցով ներկայացված գործառույթները բխում են ոչ թե դատավորի մասնագիտական գործունեությունից, այլ հանրային ծառայողի ընդհանուր պարտականություններից։
բ) Առաջարկվող փոփոխությամբ դատավորի նկատմամբ կարգապահական վարույթ հարուցելու իրավասություն ունեցող մարմիններն են՝ Էթիկայի և կարգապահական հարցերի հանձնաժողովը, Արդարադատության նախարարը և Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովը, այսինքն՝ 3 մարմիններից երկուսը ներկայացնում են Գործադիր իշխանությունը, ինչն ակնհայտ մեծ լծակ է Գործադիր իշխանության կողմից Դատական իշխանության վրա ազդեցություն ունենալու համար՝ խախտելով իշխանության ճյուղերի տարանջատման և հավասարակշռման սկզբունքները։
Վերոգրյալի հիման վրա առաջարկում ենք հանել առաջարկվող փոփոխությունը և դատավորների նկատմամբ կարգապահական վարույթ հարուցելու լիազորությունը վերապահել միայն Էթիկայի և կարգապահական հարցերի հանձնաժողովին և Արդարադատության նախարարին։
7․ «Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի մասին» օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին ՀՀ օրենքի նախագծով առաջարկվում է, որ մինչև սույն օրենքով սահմանված կարգով մրցութային խորհրդի կազմավորումը Հանձնաժողովի առաջին կազմը ձևավորվի «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքով սահմանված կարգով՝ սույն օրենքի ուժի մեջ մտնելու օրվանից հետո ոչ ուշ, քան մինչև 2019 թվականի հոկտեմբերի 30-ը: Հանձնաժողովի առաջին կազմը ձևավորում է Ազգային ժողովը՝ Կառավարության, Ազգային ժողովի խմբակցությունների, Բարձրագույն դատական խորհրդի առաջադրած թեկնածուներից՝ համապատասխանաբար 6 տարի, 4-ական տարի և 3 տարի պաշտոնավարման ժամկետներով»:
Հարկ է նշել, որ «Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի մասին» ՀՀ օրենքով Օրենսդիրը սահմանել է պրոֆեսիոնալիզմի սկզբունքով մրցութային կարգով կազմավորվող հանձնաժողով քաղաքական ազդեցություններից հնարավորինս զերծ լինելու նպատակով։ Այս համատեքստում անցումային դրույթով առաջարկվող փոփոխությունն ամբողջապես բովանդակազրկում է օրենսդրի նպատակը՝ հանձնաժողովի առաջին կազմը ձևավորելով բացառապես քաղաքական որոշման հիման վրա։ Ընդ որում, որևէ հիմնավորում չի ներկայացվում, թե ի՞նչ իրավաչափ նպատակ է հետապնդում հանձնաժողովի առաջին կազմի քաղաքականացումն օրենսդրի կամքին հակառակ և ինչու՞ հնարավոր չէր հանձնաժողովի առաջին կազմը ձևավորել Օրենսդրի կողմից սահմանված մրցութային կարգով։
Վերոգրյալի հիման վրա առաջարկում ենք հանել առաջարկվող փոփոխությունը և Հանձնաժողովի առաջին կազմը ձևավորել Օրենսդրի կողմից սահմանված մրցութային կարգով։
8․ «Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի մասին» օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին ՀՀ օրենքի նախագծով առաջարկվում է, որ «Հայտարարագրերի վերլուծության գործընթացում Հանձնաժողովն իրավասու է պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններից, այլ անձանցից պահանջելու և ստանալու (այդ թվում՝ էլեկտրոնային հարցման եղանակով) հայտարարատու անձանց առնչվող տեղեկություններ, փաստաթղթեր, այդ թվում՝ բանկային, առևտրային, ապահովագրական գաղտնիք պարունակող»։
«Բանկային գաղտնիքի մասին» օրենքում փոփոխություն կատարելու մասին ՀՀ օրենքի նախագծով առաջարկվում է, որ «Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքին համապատասխան Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովին իր գործառույթներն իրականացնելու կապակցությամբ տեղեկատվության տրամադրումը բանկային գաղտնիքի հրապարակում չի համարվելու»:
Ի հիմնավորումն նշված փոփոխության՝ Արդարադատության նախարարությունը նշել է հետևյալը․ ««Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի մասին» ՀՀ օրենքի գործող կարգավորումները Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովին հնարավորություն չեն տալիս ստանալ հայտարարատու անձանց առնչվող բանկային գաղտնիք պարունակող տեղեկություն: Մինչդեռ առանց դատարանի թույլտվության նման տեղեկատվության ստացումը և ստուգումը ավելի մատչելի և արդյունավետ է դարձնում Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի գործունեությունը»:
Նույն տրամաբանությամբ կարելի է պնդել, որ հանցավորության դեմ պայքարը ավելի մատչելի և արդյունավետ կլինի, եթե՝
ա) քրեական հետապնդման մարմինները ևս առանց դատարանի թույլտվության նման տեղեկատվություն ստանալու հնարավորություն ունենան,
բ) քրեական հետապնդման մարմինները առանց դատարանի թույլտվության անձին կալանավորելու հնարավորություն ունենան,
գ) քրեական հետապնդման մարմիններն առանց դատարանի թույլտության հնարավորություն ունենան կատարել բնակարանի խուզարկություն, ինչպես նաև նամակագրության, հեռախոսային խոսակցությունների, փոստային, հեռագրական և այլ հաղորդումների գաղտնիության սահմանափակման հետ կապված քննչական գործողություններ, ինչպես նաև բանկային, ապահովագրական, նոտարական գաղտնիք կազմող տեղեկությունների ստացման համար խուզարկությունները և առգրավումները,
դ) քրեական հետապնդման մարմինները առանց դատարանի թույլտության հնարավորություն ունենան կատարել օպերատիվ-հետախուզական գործողությունները, որոնք կապված են քաղաքացիների նամակագրության, հեռախոսային խոսակցությունների, փոստային, հեռագրական և այլ հաղորդումների գաղտնիության իրավունքի սահմանափակման հետ:
Այս համատեքստում անհասկանալի է դառնում, թե ի՞նչ հիմնավորմամբ է գործադիր իշխանության մեկ այլ մարմիններին՝ քրեական հետապնդման մարմիններին, արգելված առանց դատարանի թույլտվության ստանալ բանկային գաղտնիք համարվող տեղեկատվությունը, իսկ Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովին՝ թույլատրելի։ Արդարադատության նախարարության ներկայացրած հիմնավորումներն ինքնին չեն հաղթահարում անձի` իր բանկային տեղեկատվության վերաբերյալ ունեցած մասնավորության ակնկալիքը (expectation of privacy), որը նպատակ ունի երաշխավորելու մասնավոր կյանքի պաշտպանության իրավաչափ անհրաժեշտությունը։
Սույն խնդրո շրջանակում ուսումնասիրելով օրենսդրական կարգավորումները՝ հանգում ենք այն եզրակացության, որ Օրենսդիրն անձի մասնավոր կյանքի բաղկացուցիչ մաս համարվող բանկային գաղտնիքի հաղթահարումը սահմանում է բացառապես օրենքով նախատեսված դեպքերում և կարգով կամ դատական վերահսկողության շրջանակներում, մասնավորապես՝
ՀՀ Սահմանադրության 31-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ Յուրաքանչյուր ոք ունի իր մասնավոր և ընտանեկան կյանքի, պատվի ու բարի համբավի անձեռնմխելիության իրավունք:
ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 925-րդ հոդվածի 1-ին և 2-րդ մասերի համաձայն՝
Բանկը երաշխավորում է բանկային հաշվի և բանկային ավանդի, հաշվով գործառնությունների ու հաճախորդի մասին տեղեկությունների գաղտնիությունը:
2. Բանկային գաղտնիք կազմող տեղեկությունները կարող են տրամադրվել միայն հաճախորդներին կամ նրանց ներկայացուցիչներին:
Պետական մարմիններին և դրանց պաշտոնատար անձանց նման տեղեկություններ կարող են տրամադրվել բացառապես օրենքով նախատեսված դեպքերում և կարգով:
ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 172-րդ հոդվածի 3․2․-րդ մասի համաձայն՝ Քրեական հետապնդում իրականացնող մարմինները քրեական գործով կասկածյալ կամ մեղադրյալ ներգրավված անձանց վերաբերյալ բանկային գաղտնիք կազմող տեղեկությունները, «Արժեթղթերի շուկայի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով սահմանված Կենտրոնական դեպոզիտարիայի կողմից արժեթղթերի հետ կատարված գործարքների վերաբերյալ ծառայողական տեղեկությունները, ինչպես նաև ապահովագրական գաղտնիք կազմող տեղեկությունները կարող են ստանալ խուզարկության կամ առգրավման վերաբերյալ դատարանի որոշման հիման վրա:
Վերոգրյալից բխում է, որ մեր օրենսդրական կարգավորումների շրջանակում անձի բանկային գաղտնիքի հաղթահարումը դատական վերահսկողություն չունենալու դեպքում հնարավոր է միայն իրավական որոշակիության սկզբունքներին համապատասխանող օրենքով նախատեսված դեպքերում և կարգով։ Սակայն նշված փոփոխությամբ Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովին վերապահվում են բացարձակ լիազորություններ ստանալու բանկային գաղտնիք պարունակող տեղեկություններ առանց սահմանելու այն նախատեսված դեպքերը կամ պատշաճ ընթացակարգը, որի դեպքում հնարավոր է հաղթահարել անձի մասնավորության ակնկալիքը, ուստի առաջարկում ենք, որ Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովը քրեական հետապնդման մարմինների պես բանկային գաղտնիք պարունակող տեղեկություններն ստանա դատարանի որոշման հիման վրա։